شیوع ویروس COVID-19 در اواخر سال میلادی 2019 در چین و گسترش جهانی آن به دیگر کشورها، موانع و محدودیتهای متعددی را ایجاد کرد و زندگی روزمره انسانها و اشکال مختلف ارتباط را مختل نموده است. خطرات همه گیری این ویروس در مقابل دیگر بیماریهای واگیردار، علیرغم نرخ مرگ و میر کمتر، به دلیل ناشناخته بودن، علائم مشابه با سرماخوردگی معمولی، پنهان بودن افراد مبتلا، نبود درمان قطعی و واکسن برای پیشگیری، کشورها را مم به اجرای مداخلات خاصی برای مقابله با این بیماری کرده است. این مداخلات عمدتا اقدامات جدی در منع یا کاهش هرگونه تجمع عمومی، به منظور کاهش ارتباطات فیزیکی، در مراکز تفریحی، خرید، ورزشی، آرامگاهها، بهمراه تعطیلی مدارس و مراکز دانشگاهی/آموزشی و تمامی مناسبات اجتماعی (مانند حذف تمامی برنامه های نوروزی در سازمان ملل)، ی (تعطیلی مجلس) و حتی مذهبی (برگزار نشدن فریضه نماز جمعه) را شامل می شود. دامنه این محدودیتها علاوه بر سطوح بین فردی، گروهی و قومی در کشورها، به سطح بین المللی نیز نفوذ کرده است. به طور مثال آمریکا به مدت 30 روز از 11 مارچ سال 2020، تمامی پروازهای ورودی و خروجی خود به اروپا را به تعویق انداخته است. این حجم از محدودیت در سطح بین المللی به دلیل اپیدمیک جهانی شیوه مدیریت نوینی را برای حل این بحران با تاکید بر ارتباطات طلب میکند. به بیان دیگر در این فضای فیزیکی مختل شده، چطور میتوان شکل دیگری از فضای ارتباطی را پیش روی افراد قرار داد تا بتوانند از این بحران جهانی عبور کنند.
Broadband Commission for Sustainable Development, 2018, p: 18
در این مطلب ابتدا کوشش شده است تا با نگاهی مختصر به ارتباطات بین فردی، ارتباط بین فرهنگی و چالشهای آن در دوران کنونی، بر اساس مطالعات و دیدگاه صاحبنظران پیشنهاداتی برای عبور از بحران ارائه شود.
ارتباطات بین فردی
به ارتباط یک نفر با یک نفر و یا چند نفر دیگر ارتباط بین فردی گفته میشود. این نوع ارتباطات، شامل گفتگو، مصاحبه و مذاکره چهره به چهره و مذاکره گروهی میباشد (پورحسین، 1393). ارتباط میان فردی را میتوان به عنوان فرایندی تعاملی که در جریان آن دو نفر پیامهایی را ارسال و دریافت میکنند، توصیف کرد. بنابراین لازمه این ارتباط، دادن و گرفتن است و همچنین در فرایند ارتباط، عنصر اطلاعات و رابطه همیشه با هم هستند (کرمی و علم الهدی، 1394 به نقل از: برکو و همکاران، 1386: 158).
ارتباطات گروهی و بین فرهنگی
وقتی ارتباط افراد از سه نفر بیشتر شود، روابط ایشان ارتباطات گروهی را تشکیل میدهد. همین روابط در ساختار سازمان، ارتباطات سازمانی نام میگیرد و اگر میان افراد از چند فرهنگ رخ دهد، ارتباطات میان فرهنگی خوانده میشود (کرمی و علم الهدی، 1394 ایدی، 2009 : 19). ارتباطات بین فرهنگی را در درجه اول میتوان ناظر بر ارتباطات مبتنی بر اشتراکات بین فرهنگی دانست. اما وما همه ارتباطات بین فرهنگی مبتنی بر اشتراکها نیست، بلکه بسیاری از آنها همراه با تضاد و عدم انطباق فرهنگی و اجتماعی است که ریشه در انگاره های ذهنی، عصبیت های فردی، قومی و اجتماعی دارد (عاملی، 1398).
هم زمانی فرهنگی
به نظر می رسد پارادایمی بر کل فرهنگ شناسی جدید سایه افکنده است که بستر جدیدی از نظریه ها و مطالعات فرهنگی را به وجود می آورد. هم زمانی فرهنگی اشاره به دسترسی های هم زمان در درون فرهنگ دارد که موجب میشود مطالعه فرهنگ در قالب های مطلق و سنتی قدیم امکان پذیر نباشد و در صورت تاکید بر پاردایم سنتی مطالعه فرهنگ، بخش مهمی از فرهنگ جامعه نادیده گرفته شود. از جمله میتوان به مفهوم دوییت واقعی – مجازی بودن فرهنگ یا دوجهانی/دوفضایی شدن اشاره نمود. فرهنگ جدید در بستر دو فضایی باز تولید می شود و مسیر متفاوتی در زندگی ایجاد میکند (عاملی، 1398).
چالشها و راهکارها در فضای بحران کرونا
برخی معتقدند این محدودیت در شرایط قرنطینه اختیاری، با بازگشت دوباره به فضای خانواده، میتواند فرصت برای انتقال عناصر فرهنگی فراموش شده در قالب قصه گویی و بازیهای جمعی را فراهم آورد و به تقویت حاقظه تاریخی جامعه یاری رساند (نظری مقدم، 1398). از دیدگاه اولریش بک، جامعه بشری با خطرات بزرگ جهانی روبروست که هستی جمعی انسانها را تهدید میکند، در نتیجه ابن شرایط، شهروندان آگاه و مسئولی را میطلبد تا با افزایش، درک نسبت به شرایط خاص اضطراری، در کمک و مدیریت بحران دیگران را یاری برساند. به بیان ادگار مورن، برای مقابله با این مارپیچ نابودی، نیازمند مقاومت و ایستادگی خودمختاری فردی و قبول مسئولیت شخصی هستیم (فاضلی، 1398). چهار فرآیند توانمندسازی فردی در بحران که به 4Cs شناخته میشود عبارتند از: تفکر انتقادی1، خلاقانه2، ارتباطات3 و تعاون4 (فاضلی، 1398، به نقل از یووال نوح هراری).
به طور مثال از سوی کتابخانه ملی نزدیک به 2300 کتاب صوتی برای کودکان در این شرایط به صورت رایگان ارائه شده است.
حال آنکه یکی از چالشهای پیش رو برای برقرای ارتباطات صحیح مجازی، ایجاد اعتبار از طریق شفافیت، صحت، اطلاع رسانی، فرهنگ سازی و فضای تعاملی برای پاسخگویی به پرسشهای افراد در زمینه این بیماری است. خوشبختانه مراکز معتبر دانشگاهی و پزشکی در این زمینه اقدامات قابل توجهی انجام داده اند. به طور مثال میتوان به راه اندازی صفحه اینستگرامی با نام کرونا برای عَموم (corona_va_amoom) از سوی دانشگاه علوم پزشکی تهران، پویش قرنطینه اختیاری حداکثری در تلگرام و اینستگرام همراه با شعار تعاملی #در_خانه_بمانیم از سوی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی با حمایت خبرگزاری ایسنا اشاره کرد. بسیج اطلاع رسانی سازمات بهداشت جهانی برای مقابله با اخبار جعلی رویکرد تامل برانگیزی را برای مقابله از انتشار و گرایش به مطالب گمراه کننده اجرا نموده است به طور مثال هنگام جستجوی هشتگ coronavirus، پیغامی روی صفحه ظاهر می شود که شما را برای دریافت اخبار و اطلاعات موثق در این زمینه به صفحه مجازی یا سایت اینترنتی خود ارجاع میدهد.
تغییر شکل روابط بین فردی به دلیل مشغله های کاری در سالهای اخیر، ارتباطات خانودگی، دوستانه و به بیان دیگر صله رحم را تنها به ارسال پیام کوتاه در شبکه های مجازی تقلیل داده است. حال آنکه افراد در این شرایط می توانند از طریق تماسهای آنلاین صوتی و تصویری علی رغم حفظ محدودیتهای رفت و آمد در شرایط قرنطینه، به نوعی تبادل احساسات از طریق صدا و ارتباط غیر کلامی (واکنشهای احساس صورت) در دنیای دوم روی آورند.
در ارتباطات بین فرهنگی اما شرایط به گونه دیگری رخ داده است. در تعاملات ی دست دادن نوعی ارتباط غیرکلامی (زبان بدن) با مفاهیم انتقال دوستی، همراهی، وحدت و . را به نمایش می گذارد. حال این عمل رفتاری به دلیل حفظ نکات بهداشتی و پیشگیری از اتقال ویروس تحت الشعاع قرار گرفته است، به طور مثال هورست زهوفر (وزیر کشورآلمان) در جلسه ای برای رسیدگی به پناهجویان در یونان و ترکیه از دست دادن با آنگلا مرکل (صدراعظم این کشور) خودداری کرد. از سوی یگر عمل دست دادن همراه با جنبه های خاصی از شوخی و طنز یا ابتکار در تغییر شکل به خم کردن سر، دست روی سینه گذاشتن، زدن مشت، آرنج یا پاهای خود به یکدیگر تبدیل شده است.
از دیگر چالشهای پیش رو نبود زیرساختهای لازم نرم افزاری و سخت افزاری دنیای مجازی بالاخص برای سالمندان و مناطق محروم روستایی میباشد. به طور مثال افراد در سنین بالا به دلیل نداشتن آگاهی کافی از شبکه های مجازی یا عدم دسترسی به اینترنت پر سرعت بویژه در جوامع کمتر توسعه یافته محلی، ملی، فراملی ارتباطات آنها را تنها محدود به شبکه های سنتی رادیو و تلوزیون می کند. بدین ترتیب متولیان در این زمینه میتونند با در اختیار گزاردن پوششهای اینترنت بهتر و یا آموزش این گروه را در بهره وری از فضای مجازی یاری رسانند.
در پژوهشی درباره اثر رسانه های جمعی بر اقدامات پیشگرانه ویروس مرس، پژوهشگران به این نتیجه دست یافتند که همچنان ارتباطات میان فردی بر اساس جریان دو مرحله ای ارتباطات نقش موثر و به عنوان متغیر میانجی به شمار می رود. به بیان دیگر رابطه مواجهه با رسانه و انجام عمل پیشگیرانه به صورت غیرمستقیم میباشد. تعامل با افراد نزدیک (فامیل، دوستان، همکاران و . ) میتواند سطح درک فرد را از جدی بودن خطر بیماری بالا برده و در تصمیم گیری نسبت به اقدامات پیشگیرانه از ابتلا به بیماری اثر بگذارد (Ludolph, 2017).
انگ اجتماعی5
انگ اجتماعی در حوزه سلامت به رابطه منفی بین فرد بیمار (یا دارای علائم بیماری) و گروهی از افراد گفته می شود. در یک اپیدمی، به اینچنین افرادی، کلیشه، انگ و برچسب تبعیض آمیز زده می شود و از اجتماعات داخلی بین فردی (خانواده و دوستان)، قومی یا بین المللی طرد میگردند. این رفتارهای تبعیض آمیز و انگ اجتماعی در مورد ویروس COVID-19 به دلیل جدید و ناشناخته بودن، ترس از ابتلا و شیوع سریع آن نسبت به دیگر موارد مشابه شدت بیشتری دارد و ممکن است پیامدهای مخاطره آمیزی چون پنهان کردن بیماری از سوی افراد، عدم پیگیری کار درمانی یا نادیده گرفتن رفتارهای پیشگیرانه و سلامت محور منجر شود. به منظور مقابله با انگ اجتماعی سه اقدام موثر عبارتند از:
1. احترام به افراد و توانمندسازی آنها از طریق تمامی راههای ارتباطی و رسانه ای
اطلاعاتی که در اختیار مخاطبان قرار می گیرد در جهت آگاهی بخشی کامل از بیماری، تعداد مبتلایان، بهبودیافتگان، ارائه پیامهای مثبت و امیدبخش از راههای پیشگیری و یافتن درمانهای احتمالی باشد. از سوی دیگر از تاکید صرف بر تعداد قربانیان، استفاده از واژه های اغراق آمیز و ترس برانگیز مشابهت با بیماریهایی چون طاعون، دادن برچسبهای نادرست و نژادپرستانه به بیماری "ویروس ووهان"، "ویروس چینی"، "ویروس آسیایی"، اشاره به افرادی که بیماری را منتشر کرده یا به دیگران سرایت داده اند، خودداری شود.
انتشار پرچم چین در یک رونامه دانمارکی با تغیردادن ستاره ها با ویروس کرونا
مجله آلمانی Der Spiegel
2. حمایت از ارائه نقش و مسئولیت پذیری
دولتها، شهروندان، رسانه ها، افراد معروف و تاثیرگذار مذهبی، مشهور در فضای واقعی یا مجازی هر کدام می توانند به نحوی در کاهش انگ اجتماعی از بیماری و در نهایت کنترل بحران، کاهش تنش، افزایش همیاری افراد در دوران سخت به دیگران یاری برسانند. با گردآوری داده های موثق از منابع معتبر، کوشش شود این پیامها به سریعترین و ارزانترین راه ممکن (شبکه های مجازی) بین افراد انتشار یابد. به طور مثال میتوان با راه اندازی پویشهای مردمی در ایجاد فضای شادتر در دوران ترس و اضطراب بحران، از افرادی که بهبود یافته اند، امید رابه مردم بازگرداند. به طور مثال در ایران پویش #مدافع_سلامت از زحمات پزشکان و پرستاران که به نوعی در خط مقدم این بیماری هستند، قدردانی به عمل آید.
3. انتشار پیامهای ارتباطی
در طراحی و انتشار پیامهای ارتباطی در زمینه سلامت در زمان بحران باید کوشش شود تا از صحت علمی محتوا، انسجام و قابلیت اجرایی عمل توصیه شده اطمینان حاصل کرد. از سوی دیگر در شیوه های اجرای پیام از تکنیکهای متقاعدسازی و خلاقیت غافل نشد(Johns Hopkins Center for Communication Programs, 2020).
به طور مثال پخش پیامهای نادرست در شبکه های مجازی منجر به بروز پیامدهای جبران ناپذیر و خطر مرگ در میان مردم به دلیل مصرف الکل صنعتی شد.
تحلیل گفتمانی چهار اینفوگرافیک منتشر شده در رومه نیویورک تایمز برای آگاه رسانی و پیشگیری از بیماری ابولا در سال 2014 بر اساس سه متغیر رنگ (سرد و گرم)، زمینه فرهنگی (بالا و پایین) و نوع فرهنگ (جمع گرا و فردگرا) نشان داد که استفاده از رنگهای گرم در تصویر میزان درک خطر را افزایش میدهد. از سوی دیگر بصری سازی داده ها در میان فرهنگ زمینه بالا و جمع گرا (مانند چین و ژاپن) به دلیل پذیرش پیام به صورت غیرمستقیم اثربخشتر است. همچنین در این پژوهش پیشنهاد شد به دلیل اثربخشی محتوای بصری در مقابل متن بهتر است تا جای ممکن داده ها به صورت شکل و نمودار مقایسه ای ارئه شود و برای درک بهتر اطلاعات مختصر تشریحی هم در کنار تصاویر قرار گیرد. (Welhausen, 2015).
ارتباطات بحران6 و مخاطره7
در برون رفت از رخدادهای ناگهانی طبیعی، اجتماعی، سلامت محور و .، راهکارهای کنترل آن تحت عنوان مدیریت ارتباطات بحران در پژوهشها و مطالعات متعدد صحبت شده است. هرچند در کنار این موضوع کنترل عوامل شناخته شده که ممکن است در آینده شرایط زندگی افراد یک اجتماع را درگیر کند به عنوان ارتباطات مخاطره یا ریسک در نطر گرفته می شود. علی رغم تفاوتهای اندک، در بیشتر موارد این دو مبحث دارای اشتراکات متعددی می باشد. در مدل پیش رو با ترکیب مولفه های دو شکل ارتباطات ذکرشده به فرایندی کاربردی برای روبروشدن با بحرانهای اضطراری فراهم آورده است.
مدل مفهومی ارتباطات مخاطره آمیز بحرانی (Seeger et al., 2018)
در زمینه ارتباطات بحران، موسسه کارگزار روابط عمومی نیز شش گام موثر در زمینه مدیریت رسانه ای کرونا را پیشنهاد داده است:
در انتها کمپینی که در ارتباط با نفی انگ اجتماعی درباره کرونا طراحی با شعار Stop the Spread طراحی شده است توجه بفرمایید.
منابع
پورحسین، رضا (1393). روان شناسی ارتباطات وتبلیغات، معرفی برخی شیوه های تبلیغاتی و ارتباطات با استفاده از یافته های روان شناختی: جزوه درسی، دانشگاه تهران.
کرمی، محمدتقی و علم الهدی، سیدعبدالرسول (1394). ارتباط عفیفانه به مثابه نظریهای فرهنگی-ارتباطی، معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره 3، صص 48-27.
عاملی، سعیدرضا (1398). مفهوم فرهنگ و ارتباطات بین فرهنگی: جزوه درسی درس ارتباطات بین فرهنگی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
فاضلی، نعمت الله، برای نجات جامعه باید مسئولانه، خلاقانه، نقادانه و همکارانه مبارزه کنیم، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 21 اسفند 1398، https://bit.ly/2U7AsTO.
نظری مقدم، جواد، کرونا، یک تلنگر؛ وم یادآوری ریشه های فرهنگی و دینی، خبرگزاری بین المللی قرآنی، 13 اسفند 1398، https://bit.ly/2vkY8vp.
راهنمایی پیشنهادی مدیریت رسانه ای ویروس کرونا، شبکه روابط عمومی؛ شارا، 6 اسفند 1398، https://bit.ly/2TPhuCe.
Broadband Commission for Sustainable Development (2018), Working Group on Epidemic
Preparedness: Preventing the spread of epidemics using ICT. Broadband Commission for
.Sustainable Development
Ludolp , R., Schulz, P.J & Chen, l. (2018) Investigating the Effects of Mass Media Exposure on the Uptake of Preventive Measures by Hong Kong Residents during the 2015 MERS Outbreak: The Mediating Role of Interpersonal Communication and the Perception of Concern, Journal of Health Communication, 23:1, 1-8, DOI: 10.1080/10810730.2017.1388455.
Seeger MW, Pechta LE, Price SM, Lubell KM, Rose DA, Sapru S, Chansky MC, Smith BJ. A Conceptual Model for Evaluating Emergency Risk Communication in Public Health. Health Secur. 2018 May/Jun;16(3):193-203. doi: 10.1089/hs.2018.0020.
Social Stigma associated with COVID-19: A guide to preventing and addressing social stigma, Johns Hopkins Center for Communication Programs, 24 February 2020.
Welhausen, C.A. (2015). Visualizing a Non-Pandemic: Considerations for Communicating Public Health Risks in Intercultural Contexts, Technical Communication, 62:4, 244-257.
زیرنویس:
درباره این سایت